Łukasz Faliszek
Pedagogiczny sens edukacji jako działań, procesów i warunków sprzyjających rozwojowi uczniów
Amerykański psychiatra, jeden z twórców interwencji kryzysowej[1] Gerard Caplan uważa, że kryzys składa się z czterech faz :
- Wzrost napięcia i niepokoju związanych z wystąpieniem wydarzenia stresującego i ze startem zachowań zaradczych;
- Napięcie emocjonalne i niepokój, które nasilają się wskutek problemów wywołanych przez stresującą sytuację i nieskuteczność zmobilizowanych strategii zaradczych;
- Napięcie osiąga ekstremum, niepokój zmienia się w lęk, emocje eskalują, a podjęte sposoby zaradcze wyczerpują się;
- Czwarta faza może być kluczowa dla integracji osobowości. Jeśli pojawią się nowe możliwości poradzenia sobie z kryzysem, to zostanie on rozwiązany. Nastąpi powrót do poziomu funkcjonowania sprzed kryzysu. Dojdzie do poprawy, wzrostu, a nawet polepszenia jakości życia. Niestety w przypadku braku rozwiązania kryzysu utrwalą się objawy nerwicowe, może dojść do impulsywnych zachowań, działań autoagresywnych lub agresywnych, rozwoju zaburzeń psychicznych.[2]
Czy Uczeń, będąc w którejś z wymienionych faz kryzysu, może liczyć na dostosowanie treści, metod i organizacji nauczania do możliwości psychofizycznych? Jego możliwości w kryzysie są różne, a to my mamy zmienić te elementy jako odpowiedź na te problemy.
Art. 1. System oświaty zapewnia w szczególności: 5) dostosowanie treści, metod i organizacji nauczania do możliwości psychofizycznych uczniów, a także możliwość korzystania z pomocy psychologiczno-pedagogicznej i specjalnych form pracy dydaktycznej;”
Badania wykonane w czasie od października 2022 do stycznia 2023 w 28 szkołach na terenie województwa pomorskiego, mazowieckiego i łódzkiego w ramach projektu prewencji suicydalnej młodzieży prowadzonego przez Fundację DiversityPL pokazują, że 48,6% uczniów deklarowało występowanie myśli samobójczych. Wśród przyczyn wskazano problemy z nauką (42,7%). Autorzy w podsumowaniu stwierdzają, że nauka, jak pokazują indywidualne reakcje uczniów, jest źródłem cierpienia i wszelkiego rodzaju kłopotów, szkoła stała się miejscem doświadczania ciągłych niepowodzeń, stała się najbardziej odpowiedzialną przyczyną myśli i prób samobójczych.[3]
Wydaje się to wprost niewiarygodne, ale bliski jestem stwierdzeniu, że jeżeli problemy psychiczne są tak poważne, to szkoła nie spełnia swojej roli w pewnym zakresie.
Mam nadzieję, że MEN przyjmie raporty – wnioski z tych debat i kolejnym krokiem będzie demokratyczny dyskurs[4] o procesach edukacyjnych. I właśnie w tym kontekście dzisiejsza debata ma charakter ważny historycznie, jest spotkaniem wolnym, demokratycznym i uprzytamnia nam, że jeżeli jest to debata nt. Edukacji na rozdrożu. W trosce o polskie dzieci i młodzież, to m. in. dlatego, że kiedyś w Polsce przerwano ciągłość rozwoju pedagogiki, czego środowisko pedagogów po 1948 roku miało świadomość.[5] Dominacja naukowej pedagogiki socjalistycznej utrwaliła zjawisko „pedagogizmu” w Polsce.[6] Istotą pedagogizmu podporządkowanego ideologii komunistycznej (socjalistycznej) było oddzielenie wychowania od kształcenia i uznanie wyższości wychowania (indoktrynacji) nad kształceniem.[7] Wydaje się, że trudno jest zrezygnować ze współczesnej odmiany „pedagogizmu”[8] – przekonaniu o uniwersalnej mocy sprawczej wychowania przy jednoczesnym lekceważeniu odkrytych przez naukę praw rozwoju jednostkowego i społecznego. I to właśnie sprawia nam dzisiaj tak dużo kłopotu. Aby się temu przeciwstawić powinniśmy podjąć m. in. następujące kroki:
- Uznanie, że osiągnięcia edukacyjne uczniów są nie tylko poznawcze, ale i emocjonalno-motywacyjne;
- Uznanie równoważności aspektu poznawczego i emocjonalno-motywacyjnego w działaniu edukacyjnym;
- Prowadzenie procesu kształcenia, czyli równoważenie tych aspektów w działaniu edukacyjnym.
Jak zatem przywrócić pedagogiczny sens edukacji rozumianej jako ogół działań, procesów i warunków sprzyjających rozwojowi uczniów?
Aby udzielić odpowiedzi na to pytanie, należy po pierwsze ujawnić, że procesy edukacyjne mogą być nie tylko źródłem zmian korzystnych i pożądanych, ale także źródłem patologii edukacyjnych, które wymagają przeprowadzenia procesów reedukacyjnych[9]. Pedagogiczny punkt widzenia skłania nas do szczególnego zainteresowania się procesami celowościowymi (wychowania i nauczania), nasza uwaga musi być skupiona na czynnościach nauczania i uczenia się.[10]
Co nam mówi prawo o „systemie oświaty”?
Kształcenie szkolne, a w szczególności w szkole podstawowej, ma stać się dla ucznia fundamentem jego wykształcenia. Najważniejszym celem kształcenia w szkole podstawowej[11] jest dbałość o integralny rozwój biologiczny, poznawczy, emocjonalny, społeczny i moralny ucznia.[12] Dążenie przez system oświaty do tak określonego rozwoju dzieci i młodzieży jest zapewnione poprzez dumnie brzmiący zapis w Ustawie Prawo Oświatowe[13]:
Art. 1. System oświaty zapewnia w szczególności: 5) dostosowanie treści, metod i organizacji nauczania do możliwości psychofizycznych uczniów, a także możliwość korzystania z pomocy psychologiczno-pedagogicznej i specjalnych form pracy dydaktycznej;”[14]
Dostosowanie treści kształcenia – dostosowanie wymagań edukacyjnych
Treść kształcenia została określona poprzez trójwymiarowy model Tylera, który został doprecyzowany przez prof. Niemierkę, który nadał mu dodatkowo dynamiczny charakter. W tym rozumieniu wyróżnić można następujące wymiary treści kształcenia[15]:
- Cele kształcenia – właściwości ucznia, uzyskane przez niego po opanowaniu czynności;
- Materiał kształcenia – informacja wykorzystywana przy wykonywaniu czynności;
- Wymagania programowe – poziom opanowania czynności pod względem świadomości i sprawności;
- Przebieg kształcenia (wymiar czasowy) – etapy emocjonalnego i poznawczego opanowania czynności.
Ujmując przedstawiony model w kontekście art. 1 Ustawy Prawo Oświatowe, należy nakreślić, że dostosowanie treści rozumieć trzeba również jako dostosowanie wymagań edukacyjnych dla ucznia do jego możliwości psychofizycznych. Podajemy ten fakt jako niezwykle istotny, ponieważ, stosując wykładnię celowościową do odpowiednich sformułowań prawnych[16], można dojść do wniosku, że obowiązuje aktualnie system kształcenia według wymagań[17], który został przez nas, wraz z charakterystyką formułowania i dostosowywania wymagań, opisany w artykule z XXIX Konferencji Diagnostyki Edukacyjnej[18].”[19]
Przy formułowaniu WE uwzględniamy całą zawartość podstawy, czyli nie tylko treści nauczania, ale też cele ogólne, warunki i sposób realizacji i preambułę zawierającą m. in. zadania szkoły.
Wymagania należy dostosować do indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych oraz możliwości psychofizycznych ucznia również „na podstawie rozpoznania nauczyciela[20], wspieranego przez specjalistów[21]”. Widzimy więc od razu, że w szkole powinno znaleźć się miejsce dla każdego ucznia i każdy może rozwijać się i być oceniany zgodnie ze swoim potencjałem i możliwościami. W dodatku jest to regulowane nie odgórnie (centralnie) poprzez podstawę programową, ale poprzez wymagania edukacyjne formułowane dla konkretnych klas lub uczniów przez konkretnych nauczycieli.[22]
W kontekście dostosowania treści kształcenia – dostosowania wymagań edukacyjnych szczególnego znaczenia nabiera odpowiedź na pytanie: jakiego sensu nabierają te roszczenia w odniesieniu do życia młodego człowieka, do jego wzrastania i wzmocnienia sił, oraz jakie środki ma uczeń, aby temu podołać?[23] Pedagogiczny sens tych przedsięwzięć leży w czynnym uczestnictwie (ucznia) we wspólnych sprawach i ich normowaniu, które wypełnia z dumą i radością, ponieważ nakładane są na niego obowiązki, będące jednocześnie prawami.[24]
[1] https://ppp1.powiat.rzeszowski.pl/pomoc/interwencja-kryzysowa/.
[2] Por. red. naukowa Brunon Hołyst, Zapobieganie samobójstwom Zachowania suicydalne dzieci i młodzieży, Wyd. Difin, Warszawa 2023, s. 212.
[3] red. naukowa Brunon Hołyst, Zapobieganie samobójstwom Zachowania suicydalne dzieci i młodzieży, Wyd. Difin, Warszawa 2023, s. 225.
[4] dyskusja na tematy naukowe (https://sjp.pwn.pl/slowniki/dyskurs)
[5] Por. Teresa Hejnacka-Bezwińska, Pedagogika Podręcznik dla pierwszego stopnia kształcenia na poziomie wyższym, Difin S.A. Warszawa 2015, s. 134.
[6] Por. Teresa Hejnacka-Bezwińska, Pedagogika Podręcznik dla pierwszego stopnia kształcenia na poziomie wyższym, Difin S.A. Warszawa 2015, s. 35.
[7] Teresa Hejnacka-Bezwińska, Pedagogika Podręcznik dla pierwszego stopnia kształcenia na poziomie wyższym, Difin S.A. Warszawa 2015, s. 41.
[8] utopijna postawa pedagogów wobec dzieci, przejawiająca się przekonaniem o wszechwładnym na nich wpływie, o uniwersalnej mocy sprawczej wychowania przy jednoczesnym lekceważeniu odkrytych przez naukę praw rozwoju jednostkowego i społecznego. (http://stareaneksy.pwn.pl/pedagogika/?id=784).
[9] Teresa Hejnacka-Bezwińska, Pedagogika Podręcznik dla pierwszego stopnia kształcenia na poziomie wyższym, Difin S.A. Warszawa 2015, s. 199.
[10] Por. Teresa Hejnacka-Bezwińska, Pedagogika Podręcznik dla pierwszego stopnia kształcenia na poziomie wyższym, Difin S.A. Warszawa 2015, s. 199.
[11] w podstawie programowej do liceum też jest fragment na to wskazujący:
Szkoła oraz poszczególni nauczyciele podejmują działania mające na celu zindywidualizowane wspomaganie rozwoju każdego ucznia, stosownie do jego potrzeb i możliwości.
[12] Załącznik nr 2 Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 lutego 2017 r. w sprawie podstawy programowej , Dz.U. 2017 poz. 356.
[13] Art. 1 pkt 5 Ustawy z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe Dz. U. 2017 poz. 59, t.j. Dz. U. z 2023 r. poz. 900, 1672, 1718, 2005.
[14] Szymon Grabowski, Łukasz Faliszek, Kształcenie według wymagań a rozumienie podstawy programowej (https://inspiracjepolonistyczne.pl/ksztalcenie-wedlug-wymagan-a-rozumienie-podstawy-programowej/).
[15] B. Niemierko, Kształcenie szkolne Podręcznik skutecznej dydaktyki, Oficyna Wydawnicza Łośgraf, Warszawa 2012.
[16] G. Olszowska, Trzy filary prawne oceniania szkolnego – punkt widzenia dyrektora i nauczyciela [w:] M. K. Szmigel, B. Niemierko (red.) Diagnostyka edukacyjna oceniania szkolnego i akademickiego, monografia PTDE, Łódź 2023.
[17] system ten może działać tylko, jeśli będzie spełniał „złote zasady”. Ponieważ system ten jest wpisany w prawo, a żadne z tych zasad nie są realizowane, to system w ogóle nie funkcjonuje. Nadzór powinien sprawdzać jakość funkcjowania systemu wpierwszej kolejności odnosząc się do tych zasad.
[18] S. Grabowski, Ł. Faliszek, Kształcenie według wymagań a rozumienie podstawy programowej [w:] M. K. Szmigel, B. Niemierko (red.) Diagnostyka edukacyjna oceniania szkolnego i akademickiego, monografia PTDE, Łódź 2023.
[19] Szymon Grabowski, Łukasz Faliszek, Kształcenie według wymagań a rozumienie podstawy programowej (https://inspiracjepolonistyczne.pl/ksztalcenie-wedlug-wymagan-a-rozumienie-podstawy-programowej/).
[20] Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 22 lutego 2019 r. w sprawie oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy w szkołach publicznych (Dz.U. 2019 poz. 373) rozdział 2, § 2. ust. 4.
[21] Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe, Art. 47, ust. 1 pkt 5.
[22] Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty, Art. 44b, ust. 6. pkt 1.
[23] Por. Marek Kościelniak, Pedagogiczna teoria szkoły Studium na podstawie niemieckich teorii szkoły, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2019, s. 358.
[24] Por. Marek Kościelniak, Pedagogiczna teoria szkoły Studium na podstawie niemieckich teorii szkoły, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2019, s. 135.
