Szymon Grabowski, Łukasz Faliszek
Dostosowanie sposobów sprawdzania osiągnięć edukacyjnych
Opracowanie do wystąpienia w ramach Debaty „Edukacja na rozdrożu” 7.12.2023
Wstęp
Na wstępie chcielibyśmy skierować serdeczne podziękowania do Organizatorów za zaproszenie oraz organizację serii debat „Edukacja na rozdrożu”. 7 grudnia spotkaliśmy się na pierwszej z nich poświęconej dzieciom i młodzieży, dla ich dobrostanu, dla ich rozwoju. Mamy nadzieję, że całościowo takie wydarzenie pozwoli wypracować realne i konkretne rozwiązania dla każdego ucznia oraz wszystkich nauczycieli.
To krótkie opracowanie zawiera najważniejsze myśli przygotowywane do przedstawienia na debacie przez nasz zespół. Staramy się ukazać, jak należy rozumieć treść kształcenia, a także jak szeroko należy patrzeć na metodę kształcenia. W obu przypadkach należy nakreślić, czym jest ich dostosowanie w kontekście oddziaływania dydaktycznego.
Co nam mówi prawo o „systemie oświaty”?
Kształcenie szkolne, a w szczególności w szkole podstawowej, ma stać się dla ucznia fundamentem jego wykształcenia. Najważniejszym celem kształcenia w szkole podstawowej jest dbałość o integralny rozwój biologiczny, poznawczy, emocjonalny, społeczny i moralny ucznia.[1] Dążenie przez system oświaty do tak określonego rozwoju dzieci i młodzieży jest zapewnione poprzez dumnie brzmiący zapis w Ustawie Prawo Oświatowe[2]:
Art. 1. System oświaty zapewnia w szczególności: 5) dostosowanie treści, metod i organizacji nauczania do możliwości psychofizycznych uczniów, a także możliwość korzystania z pomocy psychologiczno-pedagogicznej i specjalnych form pracy dydaktycznej;
Aby zrozumieć tenże zapis, co w konsekwencji może przynieść nam możliwość znajdowania i stosowania rozwiązań praktycznych, potrzebujemy dobrze zdefiniować pojęcia w nim zawarte, co uczynimy pokrótce poniżej.
Dostosowanie treści kształcenia – dostosowanie wymagań edukacyjnych
Treść kształcenia została określona poprzez trójwymiarowy model Tylera, który został doprecyzowany przez prof. Niemierkę, który nadał mu dodatkowo dynamiczny charakter. W tym rozumieniu wyróżnić można następujące wymiary treści kształcenia[3]:
- Cele kształcenia – właściwości ucznia, uzyskane przez niego po opanowaniu czynności;
- Materiał kształcenia – informacja wykorzystywana przy wykonywaniu czynności;
- Wymagania programowe – poziom opanowania czynności pod względem świadomości i sprawności;
- Przebieg kształcenia (wymiar czasowy) – etapy emocjonalnego i poznawczego opanowania czynności.
Ujmując przedstawiony model w kontekście art. 1 Ustawy Prawo Oświatowe, należy nakreślić, że dostosowanie treści rozumieć trzeba również jako dostosowanie wymagań edukacyjnych dla ucznia do jego możliwości psychofizycznych. Podajemy ten fakt jako niezwykle istotny, ponieważ, stosując wykładnię celowościową do odpowiednich sformułowań prawnych[4], można dojść do wniosku, że obowiązuje aktualnie system kształcenia według wymagań, który został przez nas, wraz z charakterystyką formułowania i dostosowywania wymagań, opisany w artykule z XXIX Konferencji Diagnostyki Edukacyjnej[5]. Na uwagę zasługują tutaj wymagania opisane w podstawie programowej kształcenia ogólnego. Określone są one jako „wymagania szczegółowe”, nie są więc wymaganiami edukacyjnymi dla ucznia i należy je (ponownie: zgodnie z art. 1. Prawa Oświatowego) dostosować do jego możliwości psychofizycznych. Dosłownie podstawa programowa wymagania szczegółowe określa jako treści nauczania, a art. 1. Ustawy Prawo Oświatowe nakazuje treść nauczania dostosować do możliwości psychofizycznych uczniów.
Funkcje metody kształcenia i jej dostosowanie
W tym opracowaniu chcielibyśmy nieco bardziej skupić się na dostosowaniu metody kształcenia wraz z odpowiednim przykładem. Mówiąc o metodzie kształcenia jako skutecznym kierowaniu uczeniem się, istotne jest opisanie jej funkcji[6]:
- poznanie nowego materiału,
- przyswojenie wiadomości,
- utrwalenie wiadomości,
- sprawdzenie osiągnięć uczniów.
Ten ostatni aspekt jest szczególnie ważny w kontekście naszych rozważań. Ponieważ „system oświaty zapewnia (…) dostosowanie (…) metod” to mieści się w tym również dostosowanie sposobów sprawdzania osiągnięć uczniów.
Aby móc właściwie dostosować sposób sprawdzania osiągnięć ucznia, konieczne jest rozpoznanie jego możliwości psychofizycznych[7], ponieważ to do nich będziemy przeprowadzać dostosowanie. Poniżej podamy przykład rozpoznania jednej z możliwości psychofizycznych grupy uczniów z niepełnosprawnością intelektualną (jako dobrze opisana reprezentacja) i dostosowanie sposobu sprawdzania.
Rozpoznanie możliwości psychofizycznych i dostosowanie sposobu sprawdzania – przykład
Uczniowie z niepełnosprawnością intelektualną często właściwie posługują się kształtowanymi przez siebie pojęciami. Wyróżnia się u tej grupy uczniów jednak niedostateczne umiejętności w zakresie uogólniania i abstrahowania[8], więc będą oni mieli trudności z poruszaniem się w kategoriach pojęć sztucznych i nominalnych (odnoszących się do przedmiotów wykonanych przez człowieka i konwencji lingwistycznych), natomiast często z powodzeniem będą operować pojęciami z kategorii naturalnych (np. zwierzęta, kwiaty, motyle). Określenie kategorii pojęć, którymi uczeń sprawnie się posługuje, będzie rozpoznaniem jednej z jego możliwości psychofizycznych. Przykład dostosowania sposobu sprawdzania oparty na takim rozpoznaniu można znaleźć w zadaniach przygotowanych przez CKE w ramach egzaminu ósmoklasisty. Mowa tu konkretnie o zadaniu 3 z egzaminu z języka polskiego – arkusz OPOP-800-2105[9] – w którym uczeń na podstawie fragmentu Zemsty[10] ma dokończyć zdanie:
Z wypowiedzi Papkina wynika, że najdzielniejszy rycerz w Europie otrzyma …………
W zasadach oceniana tegoż arkusza[11] podawane są przykładowe poprawne odpowiedzi:
Szpadę / szablę / Artemizę / szablę Artemizę
W tym samym dokumencie, na jego początku, widnieje z kolei następująca uwaga:
Akceptowane są wszystkie odpowiedzi merytorycznie poprawne, spełniające warunki zadania
Zarówno fakt, że proponowane odpowiedzi są przykładowe, jak i zaznaczenie, że wszystkie merytorycznie poprawne odpowiedzi są akceptowane, wskazuje, że uczeń mógłby użyć również innych pojęć, np. powiedzieć o mieczu, nożu, czy być może nawet ostrym przedmiocie. Z punktu widzenia ucznia z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim odróżnianie szpady od szabli nie spełnia na tym etapie kształcenia warunku użyteczności. W dodatku niezależnie od tej odpowiedzi uznajemy stosowanie przez niego pojęć w kategorii naturalnej, co jest zgodne z jego możliwościami psychofizycznymi i wprost pokazuje, że dostosowanie sprawdzania jest możliwe.
Należy tu jednocześnie wspomnieć, że cały proces dostosowania działa na zasadzie sprzężenia zwrotnego. Ponieważ sprawdzanie przynależy do metody kształcenia, w przypadku niskiego wyniku sprawdzania osiągnięć ucznia, należy rozpocząć ponownie od rozpoznania możliwości psychofizycznych (być może o czymś zapomnieliśmy?), następnie przejść do ponownego doboru i dostosowania metody pracy z uczniem (być może nie wzięliśmy czegoś pod uwagę?) i wreszcie do doboru i dostosowania sposobu sprawdzania. Poprzez takie działania zmierzać można do pełnego profesjonalizmu w pracy dydaktycznej.
Podsumowanie
Prawo Oświatowe w sposób bezpośredni pokazuje, że należy rozpoznawać możliwości psychofizyczne uczniów i dostosowywać do nich wszelkie działania edukacyjne. Co naszym zdaniem istotne – przede wszystkim dostosowywać treść kształcenia (w tym wymagania edukacyjne) oraz metodę kształcenia (w tym sposoby sprawdzania). Możliwości psychofizyczne są zupełnie indywidualne, w związku z czym wymagania edukacyjne będą różnić się miedzy uczniami, tak jak ich możliwości psychofizyczne. Dopiero spełnienie tych warunków pozwala na realizację podstawy programowej, która jest prawem każdego ucznia do wiedzy. Wymagania edukacyjne wraz ze sposobami sprawdzania osiągnięć edukacyjnych wskazują treść opanowaną i warunki jej reprezentacji przez ucznia. Jeśli będziemy potrafili właściwie zdiagnozować możliwości i dostosować do nich te aspekty, to każdy uczeń będzie mógł odnosić sukcesy, a szkoła może stać się środowiskiem wspierającym jego wszechstronny i integralny rozwój.
[1] Załącznik nr 2 Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 lutego 2017 r. w sprawie podstawy programowej , Dz.U. 2017 poz. 356.
[2] Art. 1 pkt 5 Ustawy z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe Dz. U. 2017 poz. 59, t.j. Dz. U. z 2023 r. poz. 900, 1672, 1718, 2005.
[3] B. Niemierko, Kształcenie szkolne Podręcznik skutecznej dydaktyki, Oficyna Wydawnicza Łośgraf, Warszawa 2012.
[4] G. Olszowska, Trzy filary prawne oceniania szkolnego – punkt widzenia dyrektora i nauczyciela [w:] M. K. Szmigel, B. Niemierko (red.) Diagnostyka edukacyjna oceniania szkolnego i akademickiego, monografia PTDE, Łódź 2023.
[5] S. Grabowski, Ł. Faliszek, Kształcenie według wymagań a rozumienie podstawy programowej [w:] M. K. Szmigel, B. Niemierko (red.) Diagnostyka edukacyjna oceniania szkolnego i akademickiego, monografia PTDE, Łódź 2023.
[6] B. Polak, Podstawy teorii kształcenia, Wydawca Szczecińska Szkoła Wyższa Collegium Balticum, Szczecin 2013.
[7] Do zadań nauczycieli, wychowawców grup wychowawczych i specjalistów w przedszkolu, szkole i placówce należy w szczególności: rozpoznawanie indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych oraz możliwości psychofizycznych uczniów § 20. ust. 1 pkt 1. Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 9 sierpnia 2017r. w sprawie zasad organizacji i udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach, Dz.U. 2023 poz. 1798.
[8] J. Wyczesany, Psychopedagogiczna charakterystyka osób z niepełnosprawnością intelektualną [w:] K. Bobińska i in. (red.) Niepełnosprawność intelektualna – etiopatogeneza, epidemiologia, diagnoza, terapia, Wyd. Continuo, Wrocław 2012
[9] https://cke.gov.pl/images/_EGZAMIN_OSMOKLASISTY/Arkusze-egzaminacyjne/2021/jezyk_polski/OPOP-800-2105.pdf
[10] Zaznaczyć należy, że uczeń egzamin może pisać z nauczycielem współorganizującym kształcenie, który może przeczytać mu tekst dowolną ilość razy.
[11]https://cke.gov.pl/images/_EGZAMIN_OSMOKLASISTY/Arkusze-egzaminacyjne/2021/zasady_oceniania/polski/OPOP-800-2105-zasady.pdf
