Seminarium metodyczne RETORYKA WE WSPÓŁCZESNEJ SZKOLE

Teresa Zawisza-Chlebowska

W dniu 15 grudnia 2020r. odbyło się spotkanie Zarządu Głównego Stowarzyszenia Nauczycieli Polonistów oraz grona czynnych polonistek należących do Stowarzyszenia z profesorem Andrzejem Waśką. Spotkanie to zostało zainicjowane przez Zarząd SNaP-u i wynikało z potrzeby zastanowienia się nad obowiązującą podstawą programową języka polskiego, a w szczególności treściami związanymi z retoryką. Wielu polonistów i polonistek zgłaszało potrzebę otrzymania wskazówek metodycznych dotyczących tego zagadnienia.

Spotkanie rozpoczęło się od dyskusji związanej ze zdalnym nauczaniem. Zebrani przedstawili trudności wynikające z istniejącego nauczania. Wymieniono m. in. następujące trudności: brak dostępu do internetu w domach uczniów, przeciążenie nauczycieli ogromem zadań wynikających z nauczania zdalnego, zbyt dużą biurokrację narzuconą przez organy prowadzące i kuratoria.

Następnie prof. A. Waśko przedstawił serię książek metodycznych przeznaczonych dla nauczycieli przedmiotów humanistycznych (np. historia – książka dotyczy postaci J. Piłsudskiego; język polski – omówienie nowych lektur dla szkoły ponadpodstawowej w oprac. A. Buchały). Książki te będą trafiać do bibliotek szkolnych.

Głównym tematem spotkania była retoryka (prof. A. Waśko podkreślił, że to on jest autorem pomysłu, aby retoryka znalazła się w podstawie programowej języka polskiego), a zatem prof. A. Waśko wygłosił referat na temat „Jak retoryka może być rozumiana w nauczaniu w szkole podstawowej w klasach IV-VIII?”

Profesor stwierdził:

  • „Jest jedna polonistyka – dla szkoły podstawowej i ponadpodstawowej”.
  • Podkreślił, że uporządkowana forma graficzna pracy pisemnej (także staranne pismo) jest odzwierciedleniem sposobu myślenia i kreatywności autora.
  • Obecnie metodyka polonistyczna jest nastawiona na indywidualizm, możliwość wypowiedzenia się, kreatywność, z tym profesor się nie zgadza.
  • Retoryka zawsze była w szkole, istniała jako osobny przedmiot, jest obecna w tradycji szkoły, ale została zapomniana, zwłaszcza w XIX w. Nacisk położono na historię literatury.
  • Po 1989 r. nastąpiły zmiany polityczne, ekonomiczne, gospodarcze, a zatem pojawia się konieczność przemawiania. Jest to widoczne zwłaszcza w języku polityków, przemówieniach, stosowanej manipulacji językowej, reklamie (elementy perswazji), zwrócono się ku oratorstwu i krasomówstwu (przykładem mogą być liczne konkursy). Pojawiły się prezentacje maturalne.

Następnie profesor skupił się na retoryce w szkole. Przypomniał, że kiedyś retoryka była systemem składającym się z 5 części. Przygotowywano wystąpienie – mowę; uczono mówców do wykonywania różnych zawodów (np. w sądach, nauczycieli itp.).

Profesor omówił szczegółowo kolejne części składające się na kształcenie retoryki:

  1. inwencja – wyszukiwanie tego, co będzie potrzebne do wystąpienia – gromadzenie faktów (poszukiwanie odpowiedzi na pytania: co?, gdzie?, kiedy?, po co?, o czym?); a zatem: wiedza, wiadomości, korzystanie ze źródeł, notatki, zbieranie materiału;
  2. dyspozycja = kompozycja – tworzenie planu wypowiedzi w punktach; związki logiczne, powiązania;
  3. elokucja (wymowa) – napisanie tekstu (np. eseju, rozprawki), mowy;
  4. pamięć (memoria);
  5. akcja – wygłoszenie – sztuka wygłaszania publicznego.

Punkty 4. i 5. dotyczą mówców.

Następnie prof. A. Waśko przedstawił te 5 działów w obecnej podstawie programowej. Stwierdził, iż każdy z nich jest obecny w omawianym dokumencie.

  1. inwencja – wyszukiwanie – docieranie do informacji – to jest mało wykształcona umiejętność; należy rozwijać szacunek do wiedzy, kształcić umiejętność słuchania i czytania ze zrozumieniem, uczyć argumentowania;
  2. dyspozycja – (kompozycja) – tworzenie planu twórczego i odtwórczego, spójnych wypowiedzi ustnych i pisemnych, logicznych i uporządkowanych wypowiedzi; należy położyć nacisk na pisanie wypracowań z planem; w podst. pr. jest także zapis o dokonywaniu przekształceń na tekście cudzym (czytanie analityczne i parafraza);
  3. elokucja (stylistyka praktyczna) – poprawny układ graficzny, rola akapitów; tekst ma być klarowny logicznie i graficznie; etykieta językowa, stosowanie zasad, formuł grzecznościowych; forma i treść muszą być zgodne (wybór właściwego gatunku); zasada stosowności (decorum);
  4. memoria – dykcja (ważne jest otwieranie ust podczas mówienia), pełna artykulacja samogłosek; recytacja;
  5. sztuka mówienia publicznego – wygłaszanie głośne; uczeń identyfikuje tekst jako komunikat (reakcja publiczności; umiejętność skupiania uwagi audytorium); intonacja, tempo, akcent logiczny (także właściwy strój, wygląd, zachowanie); radzenie sobie z tremą.

„Istnieje potrzeba kształcenia elit społecznych oraz ich selekcji. Trzeba kształcić uczniów, aby mieli potrzebę nowych partycypacji w życiu społecznym.”

Następnie profesor podkreślił, iż:

Retoryka nie jest krasomówstwem.

Retoryka jest terapią, pozwala na interakcje.

Retoryka jest praktycznym ćwiczeniem języka.

Retoryka przekazuje sprawności potrzebne w rzeczywistym życiu społecznym.

Retoryka ma walory wychowawcze.

Retoryka pozwala na integrację społeczną.

Retoryka – kto uczestniczy w komunikacji, ten wychodzi ze swojej pułapki ego, z autyzmu.

Profesor wyjawił także, jaki jest jego stosunek do prezentacji na ekranie – jest ich przeciwnikiem: „Jeżeli ktoś dobrze mówi, to nie potrzebuje ekranu.”

Ekran może być wykorzystany jedynie w sytuacji, gdy istnieje to, czego nie można powiedzieć, to trzeba pokazać (np. reprodukcje dzieł sztuki – obrazów, rzeźby itp.)

Do czego retoryka jest potrzebna?

Retoryka to jest przygotowanie do życia społecznego.

Profesor odwołał się do poglądów J. Sławińskiego – strukturalizmu i stwierdził, że nastąpił kryzys formalizmu. A. Waśko jest zwolennikiem formalizmu.

Profesor odniósł się także do podporządkowania lektur celom ludycznym – do stwierdzenia: niech młodzież czyta to, co lubi – z tym poglądem A. Waśko się nie zgadza. Podobnie nie zgadza się z poglądem St. Bortnowskiego, że lekcja ma być „fajna”.

DYSKUSJA

– Maria Gudro-Homicka – poprosiła o wyjaśnienie (wskazanie), jak przekazać nauczycielom wiedzę retoryczną. Nauczyciele twierdzą, że obecnie nie ma czasu na uczenie retoryki. Dodała, iż SNaP chciałby opracować materiały dla nauczycieli – jak sobie praktycznie poradzić retoryką. Prosiła, aby została opracowana publikacja: „my napiszemy, profesor wyda” – stwierdziła żartobliwie, jednocześnie ujawniając gotowość i determinację członków i członkiń SNaP-u do podjęcia się napisania materiałów metodycznych.

– Iwona Skowrońska-Artowicz – wyraziła chęć prowadzenia szkoleń przez SNaP dla nauczycieli.

– Maria Gudro-Homicka – prosiła także o pomoc w wydaniu książki „30 lat SNaP-u”.

– Dorota Dziamska – wyraziła chęć włączenia się w tworzenie materiałów dla nauczycieli nauczania wczesnoszkolnego (przedszkole i klasy I-III). Podkreśliła znaczenie kampanii społecznej, która uświadomiłaby konieczność wprowadzania elementów retoryki od najmłodszych lat do szkół, a nawet przedszkoli. Zwróciła też uwagę na potrzeby dzieci dwujęzycznych, które potrzebują nauczania i wzorców pięknej polszczyzny.

– Edyta Malek-Ćwiek (Radom) – stwierdziła, że retoryka jest obecna w szkole podstawowej, nie ma potrzeby używania słów „wszyscy” i „nikt” w odniesieniu do sytuacji wykluczającej nauczanie retoryki w obecnej szkole. Odwołała się do swoich przykładów w uczeniu retoryki. Zwróciła uwagę na lektury, np. „Syzyfowe prace”, „Quo vadis”, „Pana Tadeusza” – czytają je nieliczni uczniowie. Zadała pytanie, dlaczego w lekturze obowiązkowej (w klasach VII, VIII) nie ma literatury współczesnej dla młodzieży. Dlaczego w obecnym kanonie nie ceni się literatury współczesnej?

– Prof. Andrzej Waśko – odparł, iż literatura dawna nie jest kontrowersyjna, zaś podstawa programowa nie jest minimum programowym, to co jest w podstawie, jest na ocenę celującą, a literatura współczesna jest potrzebna.

– Anna Zielińska (Lublin) – zadała pytanie: „dlaczego w podst. progr. nie napisano, że to jest maksimum? Trzeba podać, że to jest nie wszystko do zrobienia. Trzeba zmienić zapisy, aby można było swobodnie uczyć retoryki”.

– Prof. Andrzej Waśko – zaproponował kolejne spotkanie i zapewnił, że będzie w nim uczestniczył. Nie wykluczył w swoim wystąpieniu elementów ikonicznych, ale położy akcent na słowo.

Spotkanie zakończyło się stwierdzeniem o konieczności napisania materiałów metodycznych dla nauczycieli (poświęconych uczeniu retoryki) – do tego zobowiązali się członkowie i członkinie SNaP-u, profesor zaś pomoże w wydaniu tej publikacji. Termin kolejnego spotkania nie został ustalony, zapewniono jednak o konieczności spotkania.