Nauka nie jest sztuką łatwą

Zofia Czarnocka – polonistka, członkini Zespołu komunikacji przy PAU w Krakowie

Dziecko musi czytać ze zrozumieniem przede wszystkim na lekcjach języka polskiego, na lekcjach polskiego też. Nie można żałować czasu na ćwiczenie tej trudnej, ale jakże potrzebnej umiejętności.

Rozważania na temat czytania zaczynam od kształcenia w szkole umiejętności czytania ze zrozumieniem. Rozumienie tekstu według prof. Reginy Pawłowskiej obejmuje:

  • rozpoznawanie kształtu graficznego lub akustycznego słów,
  • rozpoznawanie znaczeń słów,
  • uwzględnianie znaczeń morfemów funkcjonalnych,
  • uświadomienie znaczeń wynikających ze związków składniowych: liniowych, gramatycznych, semantycznych,
  • poznanie znaczeń zdań i zależności między nimi, uchwycenie znaczeń akapitów i stosunków logicznych między akapitami,
  • zdawanie sobie sprawy z całości struktury tekstu, identyfikacja wyższych struktur semantycznych (np. narrator, postać, wydarzenie, przestrzeń, motyw, wątek, fabuła),
  • rozumowanie, dowodzenie,
  • uprzytomnienie sobie intencji nadawcy tekstu,
  • uświadomienie sobie sytuacji komunikacyjnej (kto do kogo mówi, w jakich okolicznościach) i zasad wyboru struktur językowych) do tekstu przez nadawcę (czyli stylu).

Umiejętność rozumienia tekstu jest procesem i rozwija się etapowo. Regina Pawłowska rozróżnia w szkole podstawowej następujące etapy czytania:

  • okres poprzedzający naukę czytania – przyswajanie języka niemowlęctwa do 6-7 roku życia,
  • okres czytania początkowego − klasa I,
  • okres początków czytania samodzielnego – klasa II,
  • okres przejściowy – klasy III-IV,
  • niska lub średnia dojrzałość czytania- klasy V-VZ praktyki szkolnej wynika, że nauczyciele w klasach I-III uczą czytania systematycznie. Od klasy IV czytanie zajmuje mniej czasu na lekcji. W klasie IV często następuje regres.

Mając na uwadze tę szczególnie istotną dla rozwoju umysłowego człowieka umiejętność, nauczyciel winien potraktować naukę jako długotrwałą, mozolną, systematyczną i dokładnie zaplanowaną pracę, której celem będzie kształcenie umiejętności rozumienia czytanego tekstu przez zdecydowaną większość uczniów w klasie. Aby tak się stało, w umyśle mistrza musi zrodzić się plan działania oraz wiara, że się uda.

Co nauczyciel powinien wziąć pod uwagę podczas tworzenia planu? Przede wszystkim należy zdiagnozować grupę uczniów i wyciągnąć wnioski dotyczące odpowiedzi na pytania:

  • Czy uczniowie opanowali technikę czytania?
  • Jakie jest ich tempo czytania?
  • Czy rozumieją przeczytany tekst?
  • Czy potrafią wybrać informację z tekstu, określić jego temat, odczytać przenośne znaczenie słów?
  • W jakim stopniu rozumieją znaczenie związków frazeologicznych?
  • Które teksty są im bliższe: proza czy poezja, teksty literackie czy popularnonaukowe, realistyczne czy fantastyczne?
  • Czy w ogóle lubią czytać?

W fazie diagnozowania umiejętności uczniów należy zwrócić uwagę na ich zasób słów i ortografię. Gdy nauczyciel zdobędzie wiedzę o ich umiejętnościach polonistycznych i ponadprzedmiotowych, gdy rozpoznaje style uczenia się, zainteresowania, potrzeby, emocje, ustala strategię pracy: dobiera metody nauczania, formy pracy, treści.

Trzeba pamiętać, że podstawowa praca dotycząca ćwiczeń w czytaniu obejmuje pobyt ucznia w szkole. Wiadomo przecież, że jeśli nauczyciel nie poświęci wystarczająco dużo czasu na czytanie na każdej lekcji dalsze jego wysiłki zmierzające do wyposażenia ucznia w inne umiejętności polonistyczne pójdą na marne. Uczeń, który nie rozumie czytanego tekstu, nie potrafi również mówić poprawnie i jasno ani pisać zrozumiale i konkretnie.

Podczas lekcji jest wiele okazji sprzyjających ćwiczeniu czytania. Przytoczę tylko niektóre z nich, np.:

  • sprawozdanie z treści przeczytanego tekstu,
  • odpowiadanie na postawione pytania do tekstu,
  • wyszukiwanie opisu postaci, przyrody,
  • ustalane kolejności zdarzeń w opowiadaniu,
  • nadawanie tytułów fragmentom tekstu,
  • popieranie wypowiedzi fragmentami tekstu,
  • wyszukiwanie najpiękniejszych urywków w dziele literackim,
  • czytanie z podziałem na role.

W tym miejscu trzeba przypomnieć, że ćwiczenia w czytaniu muszą być naturalnie wplecione w tok zajęć, a nauczyciel znakomicie do nich przygotowany. Wiadomo przecież, że wartkie tempo lekcji pozwala na koncentrację wszystkich osób biorących w niej udział.

A skoro o koncentracji mowa, trzeba pamiętać o tym, jak ważna jest ta umiejętność podczas czytania. Jest wiele ćwiczeń na koncentrację uwagi uczniów i skuteczne uczenie czytania. W mojej pracy z uczniami najczęściej stosuję takie jak:

  • obserwacje tekstu pod kątem trudności ortograficznych, następnie wypisanie ortogramów w notatniku, zakrycie ich i na zakończenie wpisanie do zeszytu poprawnie z pamięci,
  • odszukanie w tekście wyrazów wskazanych przez nauczyciela, wyjaśnienie ich znaczenia,
  • wybór informacji z tekstu,
  • zinterpretowanie wskazanego zdania,
  • wyszukiwanie wyrażeń, zwrotów i ich interpretacja,
  • w przypadku lektury dłuższych tekstów uczniowie otrzymują zadania do tekstu w celu skupienia się na istotnych treściach utworu.

Kiedy już popracujemy nad doskonaleniem czytania ze zrozumieniem, musimy pokusić się o zbadanie efektów tych działań. To bardzo ważne, by poinformować młodego człowieka, na jakim etapie zdobywania umiejętności czytania się znajduje.

Z pewnością będzie zainteresowany oceną, szczególnie wtedy, gdy będzie to ocena pozytywna. Mówiąc o badaniu sprawności czytania, mam na myśli ocenę poziomu wyjścia każdego ucznia oraz efekt po zastosowaniu pewnej serii ćwiczeń. Tylko porównanie wyników da nauczycielowi informację o skuteczności jego pracy.

Najważniejsze, by ćwiczyć czytanie systematycznie, cieszyć się tym, że uczniowie z miesiąca na miesiąc lepiej czytają, rozumieją i mają coraz większą szansę samodzielnego korzystania ze źródeł wiedzy oraz pełniejszego uczestnictwa w życiu kulturalnym.