Maria Gudro-Homicka
Mówiąc o czytaniu, należy zacząć od definicji. Słownik języka polskiego podaje: czytać to ,,przebiegając wzrokiem po napisanych lub wydrukowanych literach albo innych symbolach, formułować w umyśle lub na głos odpowiadające im dźwięki językowe; zapoznawać się z treścią tego, co jest napisane albo wydrukowane’’. Z definicji wynika, że czytanie to opanowanie techniki szybkiego, sprawnego zapoznania się z tekstem pisanym oraz rozumienie tekstu.
Czytanie jest bardzo ważną, a nawet najważniejszą umiejętnością, którą uczeń powinien nabyć w szkole, bowiem:
– jest narzędziem uczenia się,
– umożliwia człowiekowi twórcze uczestnictwo w życiu i kulturze,
– nadaje życiu sens.
We współczesnym świecie umiejętność czytania jest niezbędna. Na agresywnym rynku pracy poradzi sobie tylko ten, kto bardzo szybko odszuka potrzebne mu informacje z różnych źródeł, potrafi je przetworzyć i wykorzystać, a więc czyta i rozumie czytane teksty.
Rozumienie tekstu według prof. Reginy Pawłowskiej obejmuje :
– rozpoznawanie kształtu graficznego lub akustycznego słów,
– rozpoznawanie znaczeń słów,
– uwzględnienie znaczeń morfemów funkcjonalnych,
– uświadomienie znaczeń wynikających ze związków składniowych: liniowych, gramatycznych, semantycznych,
– poznanie znaczeń zdań i zależności między zdaniami, uchwycenie znaczeń akapitów
i stosunków logicznych między akapitami, zdawanie sobie sprawy z całości struktury tekstu, identyfikacja wyższych struktur semantycznych (np. narrator, postać, wydarzenie, przestrzeń, motyw, wątek, fabuła),
– rozumowanie, dowodzenie,
– uprzytomnienie sobie intencji nadawcy tekstu, funkcji i idei tekstu,
– uświadomienie sytuacji komunikacyjnej w tekście (kto do kogo mówi, w jakich
okolicznościach) i zasad wyboru struktur językowych do tekstu przez nadawcę (czyli stylu).
Umiejętność rozumienia tekstu jest procesem i rozwija się etapowo. Regina Pawłowska wyznacza następujące etapy czytania:
– okres poprzedzający naukę czytania – przyswajanie języka od niemowlęctwa do 6 – 7 roku życia
– okres czytania początkowego – klasa I
– okres początków czytania samodzielnego – klasa II,
– okres przejściowy – klasa III i IV,
– niska lub średnia dojrzałość czytania – klasa V i VI,
– zaawansowane czytanie funkcjonalne – klasa VII i VIII.
– nabywanie wyższych technik czytania – szkoły średnie i wyższe,
– etap dojrzałości czytelniczej.
Zgadzam się z Reginą Pawłowską, autorką publikacji „Lingwistyczna teoria nauki czytania” i „Metodyka ćwiczeń w czytaniu”, że umiejętność czytania jest podstawową umiejętnością, w którą szkoła powinna wyposażyć ucznia. Jestem przekonana, że ćwiczenie (trenowanie) tej umiejętności od początku edukacji dziecka po maturę – na każdej lekcji każdego przedmiotu pozwoli osiągnąć sukces szkolny i pozaszkolny każdemu uczniowi.
Czy jest to możliwe w obecnej rzeczywistości szkolnej, gdy w klasie jest 20 – 25 uczniów?
Jest to możliwe i konieczne. Szkoła bowiem powinna uczyć czytania na lekcji, a nie zadawać nauki czytania do domu. Nauczyciel odpowiada za to, czego nauczy na lekcji, bowiem nie ma wpływu na to, co się dzieje w domu rodzinnym ucznia, jak dużo czasu poświęcają rodzice swoim dzieciom na naukę.
Podczas 42 lat pracy w szkole uczyłam języka polskiego w szkole podstawowej i gimnazjum. W gimnazjum otrzymywałam uczniów, którzy w dawnym systemie rozpoczynali naukę w klasie VII. Zgodnie z etapami czytania powinnam po klasie VI otrzymać uczniów, którzy osiągnęli niską lub średnią dojrzałość czytania, a więc moim zadaniem było uczenie zaawansowanego czytania funkcjonalnego.
Od czego zaczynałam? Po pierwsze, diagnozowałam grupę uczniów i wyciągałam wnioski dotyczące odpowiedzi na pytania.
- Czy uczniowie opanowali technikę czytania?
- Jakie jest ich tempo czytania?
- Czy rozumieją przeczytany tekst?
- Czy potrafią wybrać informację z tekstu, określić jego temat, odczytać przenośne znaczenie słów?
- W jakim stopniu rozumieją znaczenie związków frazeologicznych: wyrażeń, zwrotów, przenośni?
- Które teksty są im bliższe: proza czy poezja, teksty literackie czy popularnonaukowe, realistyczne czy fantastyczne?
- Czy w ogóle lubią czytać?
W fazie diagnozowania umiejętności moich uczniów zwracałam też uwagę na ich zasób słów i ortografię. Gdy zdobyłam wiedzę o ich umiejętnościach polonistycznych i ponadprzedmiotowych, rozpoznałam style uczenia się, zainteresowania, potrzeby, emocje, ustalałam strategię pracy: dobierałam metody nauczania, formy pracy, treści. I zaczynałam uczyć. A wiedząc, że nikogo nie można nauczyć niczego bez jego zgody i wewnętrznej potrzeby, starałam się stworzyć takie warunki moim uczniom, żeby chcieli się uczyć.
Uczniowie w gimnazjum powinni nabyć przede wszystkim umiejętności czytania, mówienia, pisania, słuchania. Dzieliłam zatem czas na lekcji na ćwiczenie powyższych umiejętności. Na czytanie na lekcji od 7 do 10 minut. Gdy podzieli się ten czas przez liczbę godzin języka polskiego w roku, jest to dużo czasu na wyćwiczenie tej umiejętności. Jeśli nauczyciele innych przedmiotów poświęcą na swoich lekcjach czas na czytanie ze zrozumieniem, uczeń jednego dnia będzie w szkole czytał około godziny.
Takie praktyki pozwolą uczniom odnieść sukces szkolny w każdej dziedzinie. Nie będzie uczniów drugorocznych, niechętnych do nauki, znikną problemy wychowawcze.
Od kilku lat wrócono do dawnego systemu – szkoły ośmioklasowej i szkoły ponadpodstawowej
Aby przystąpić do nauki czytania w klasie siódmej, należy uświadomić uczniom cel ćwiczeń w czytaniu. Uczeń ma być podmiotem wszelkich działań związanych z czytaniem. Ćwiczenia powinny odpowiadać wszystkim psychicznym czynnościom (poznawczym, myślowym, językowym, zmysłowym, emocjonalnym).
Każde ćwiczenie składa się z trzech elementów.
- Polecenie nauczyciela.
- Wykonanie polecenia przez ucznia.
- Wspólne sprawdzenie wyników (wniosków).
- Motywowanie do kolejnych ćwiczeń.
Regina Pawłowska zwraca szczególną uwagę na planowanie cykli lekcji i cykli ćwiczeń w rocznym i wieloletnim procesie czytania w ścisłej integracji z ćwiczeniami w mówieniu i pisaniu, w związku z poznawaniem literatury, języka, świata wszechstronność, różnorodność, systematyczność i systemowość, a w rezultacie skuteczność. Programowanie nauki czytania powinno uwzględniać etapy rozwoju językowego ucznia, etapy nabywania umiejętności czytania, indywidualne zdolności, możliwości i ograniczenia, uwarunkowania środowiskowe, posługiwanie się przez ucznia kodem ograniczonym czy rozwiniętym, zakres wiedzy na danym poziomie kształcenia, potrzeby życiowe i rozwojowe ucznia.
Aby kształcenie sprawności czytania było skuteczne, należy systematycznie badać efekty czytania.
Naukę czytania i ćwiczenia tej umiejętności zamieszczałam w planie wynikowym, uwzględniając osiągnięcia uczniów na poziomie podstawowym i ponadpodstawowym, ustalałam kryteria oceny techniki czytania i rozumienia tekstu.
I. Trening czytania trzeba zacząć od ćwiczeń techniki czytania. Wszyscy uczniowie na każdej lekcji języka polskiego czytają 2-3 minuty w słuchawkach (uczniowie osłaniają uszy dłońmi, czytają głośno krótki tekst, każdy w swoim tempie). Słyszą tylko swój głos, nie słyszą kolegów, nauczycielka słyszy wszystkich, sprawdza tempo i poprawność czytania. Po 2-3 minutach nauczycielka daje sygnał zakończenia ćwiczenia.
Nie należy przedłużać wyznaczonego czasu. Uczeń powinien odczuć niedosyt czytania. Po zakończeniu ćwiczenia nauczycielka pyta: – Kto przeczytał połowę tekstu, kto więcej. Uczniowie powinni czuć się bezpiecznie, a połowę tekstu na pewno przeczytają wszyscy. Kolejny etap pracy z tekstem to:
- odszukanie w tekście wskazanych przez nauczyciela wyrazów, wyjaśnienie ich znaczenia,
- odszukanie wyrazów z trudnością ortograficzną,
- wybór informacji z tekstu,
- zinterpretowanie wskazanego zdania,
- ustalenie tematu tekstu itp.
Po miesiącu tego typu ćwiczeń można zauważyć dużą różnicę w tempie, biegłości i poprawności czytania uczniów. W tym czasie należy podać uczniom informacje o liczbie słów przeczytanych na minutę. Zaczynamy od 150. Czytając głośno, uczniowie wchodzą w rolę: lektora, nauczyciela, wnuka, który czyta chorej babci itp. Rola pozwala im pokonać stres.
II. Gdy uczniowie zwiększą tempo czytania, ćwiczą wyszukiwanie informacji:
- Nauczycielka czyta tekst, uczniowie słuchają i zapisują informacje.
- Uczniowie czytają tekst cicho i wypisują informacje.
- Nauczycielka przed czytaniem tekstu podaje uczniom liczbę informacji, które mają wyszukać.
- Uczniowie czytają tekst i wypisują bohaterów.
- Nauczycielka podaje uczniom wyrażenia, zwroty, wyrazy z trudnością ortograficzną, uczniowie podkreślają w tekście, wypisują, porządkują w kolejności alfabetycznej, zapisują z pamięci itp.
Tekst do ćwiczeń powinien być krótki, około jednej strony. Uczniowie za każdym razem mają określony czas na wykonanie ćwiczenia.
III. Interpretacja tekstu.
- Nauczycielka czyta tekst, uczniowie słuchają i określają temat lub problem przedstawiony w tekście.
- Przed przeczytaniem tekstu otrzymują kartę pracy z 2-3 zdaniami do interpretacji.
- Wyszukują w tekście wyrażenia, zwroty, frazy i wyjaśniają ich znaczenie.
- Wskazują w tekście poetyckim środki stylistyczne i ich funkcje.
- Wskazują w wierszu podmiot liryczny, adresata, określają typ liryki.
IV. Uczniowie redagują pytania do tekstu literackiego, poetyckiego popularnonaukowego itp.
1. Proza, np.
- kto jest narratorem; określ typ narratora?
- kiedy i gdzie toczy się akcja?
- czy są bohaterowie drugoplanowi?
- co jest tematem utworu?
2. Poezja, np.
- kto do kogo mówi?
- o czym mówi?
- za pomocą jakich środków stylistycznych, (artystycznych) podmiot liryczny wyraża uczucia?
- jak jest zbudowany wiersz?
- do jakiego typu liryki zaliczysz ten wiersz?
3. Tekst popularnonaukowy, np.
- jakie informacje zawarte są w tekście?
- czy w tekście postawiona jest teza
- w jakim celu autor napisał tekst?
Podałam kilka przykładów ćwiczeń w czytaniu. Podkreślam, że powyższe ćwiczenia proponuję uczniom na każdej lekcji. Tylko systematyczna praca daje efekty. Uczniowie, jeśli mają jasno określony cel, dążą do poprawy, chcą osiągnąć sukces w czytaniu. Staram się zauważyć najmniejszy ich sukces. Cieszę się, gdy uczniowie zadają pytanie: Czy Pani zauważyła, że już lepiej czytamy?
Chcę podkreślić, że każdy tekst z podręcznika, mimo że uczniowie mieli go przygotować w domu, czytamy na lekcji: każdy uczeń kilka zdań czyta głośno, pozostali słuchają i śledzą tekst, a następnie wykonują zadania do tekstu.
Efekty systematycznej konsekwentnej pracy są już widoczne. Nie wszyscy uczniowie w tym samym czasie nabywają umiejętność czytania. Wiem jednak, że nie wolno mi wątpić w możliwości uczniów, nie wolno zaniedbać żadnego z nich.
LEKTURA
- Regina Pawłowska, Lingwistyczna teoria nauki czytania, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2002
- Regina Pawłowska, Metodyka ćwiczeń w czytaniu, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2002
- Małgorzata Małyska, Trening drogą do efektywnego czytania, Polonijne Centrum Nauczycielskie w Lublinie, 2005
