Prof. Jerzy Podracki, Uniwersytet Warszawski
Wyrazem idiota (idiotka) posługujemy się współcześnie chyba zbyt często, co wynika z ogólnego upadku obyczajów (tak twierdzi wiele osób). Chodzi tu przy tym, oczywiście, o potoczne (i obraźliwe) znaczenie tego słowa: ‘człowiek ograniczony, bezmyślny, naiwny, pozbawiony wyobraźni, głupiec, bałwań, dureń’[1]. Zwróćmy uwagę od razu na pewną „rozpiętość” odcieni negatywnych: ‘człowiek naiwny – głupiec, bałwan’. Przecież zdania typu: A to idiota (idiotka) ze mnie nie brzmią tak okropnie! O karierze tego rzeczownika świadczy też związek frazeologiczny: robić, zrobić z kogoś idiotę.
Wydawałoby się, że tak ujemnego znaczenia nie ma sensu potęgować czy stopniować, jednakże używamy w polszczyźnie wyrażenia ciężki idiota (także frajer, głupiec) tzn. ‘ktoś bardzo głupi, naiwny, łatwowierny, wielki głupiec’. Z kolei w odniesieniu do kobiety pojawia się określenie słodka idiotka, raczej bardziej ironiczne niż rzeczywiście obraźliwe: ‘o kobiecie bardzo ładnej, miłej, lecz mało inteligentnej, infantylnej, głupiej’.
Rzeczownik idiota stosowany jest również w medycynie w znaczeniu ‘człowiek głęboko upośledzony umysłowo’; tutaj jest to w zasadzie termin naukowy i o żadnym odcieniu obraźliwym nie ma mowy. Określeniem medycznym jest również idiotyzm, czyli ‘głęboki stopień niedorozwoju umysłowego’. Ten ostatni wyraz ma też znaczenie ogólne: a) ‘głupota, bezmyślność czegoś’; idioctwo (np. idiotyzm sytuacji); b) ‘wypowiedź, zdanie, czyn uznane za głupie, pozbawione sensu’ (np. stek idiotyzmów, pleść idiotyzmy, popełniać idiotyzmy. O innych słowach należących do tej samej (ciekawej) rodziny piszę.
Znaczenie medyczne rzeczowników idiota i idiotyzm jest stosunkowo nowe, datowane na II połowę XIX w. (na wzór języka niemieckiego bądź francuskiego, niem, idiot, fr idiot). Słowo idiota jest jednakże genetycznie łacińsko-greckie a pierwotne znaczenia – na pierwszy rzut oka nieoczekiwane – odbiegały od współczesnych; przede wszystkim zaś nie było takie obraźliwe. W języku łacińskim (i greckim) idota (idiotae) ma trzy znaczenia: 1) ‘zwykła osoba, ignorant, amator w przeciwieństwie do znawcy); 2) ‘osoba niesprawująca funkcji publicznych, osoba prywatna’; 3) jako termin kościelny: ‘osoba świeżo nawrócona na chrześcijaństwo’[2].
Polacy zapożyczyli to słowo z łaciny w wieku XVI i aż do XVIII w. znaczyło ono ‘człowiek prywatny, niepiastujący żadnych stanowisk, prostak, nieuk’ (np. w zdaniu z XVI w.; Był idiotą, czytać i pisać nie umiał)[3] W grece zatem idiotes to przede wszystkim ‘człowiek prywatny, zajęty swoimi własnymi sprawami, wieśniak, prostak’; gr. Idios ‘własny, prywatny, swoisty’. A idottismos – ‘mowa codzienna, potoczna, domowa’.
W tym kontekście zrozumiałe stają się dawne, także zapożyczone (poświadczone w II poł. XVIII w.) znaczenia polskiego przymiotnika idiotyczny (’gwarowy, niezgodny z normą
języka literackiego’) oraz rzeczownika idiotyzm (‘wyrażenie gwarowe, niezgodne z normą języka literackiego’). Andrzej Bańkowski pisze, że do słowa idiotisme „we francuskich kręgach akademickich podobno dorabiano idiotysta (fr. idiotiste) ‘gwaromianiak’, iron. o uczonym, którego główną pasją jest badanie mowy analfabetów wiejskich”[4].
W XX w. pojawił się w języku polskim rzeczownik idiotykon, czyli ‘ słownik wyrazów gwarowych, używanych w danej okolicy’ (gr. Idiotikos ‘pospolity’)[5].
Do tej samej rodziny należy idiom (gr. Idoma ‘właściwość, cecha szczególna’), znany wszystkim, którzy uczą się języków obcych. Jest to ‘wyraz, wyrażenie, zwrot właściwy danemu językowi, niedające się dosłownie przetłumaczyć na inny język’. Obocznie stosowane są w tym samym znaczeniu (choć rzadziej): idiomat i (od XX w.) idiomatyzm. Z kolei idiomatyka to: a) ‘nauka o idiomach’; b)’zbiór idiomów danego języka’, np. idiomatyka francuska, idiomatyka języka polskiego.
Dodajmy na zakończenie, że cząstka (genetycznie grecka) idio– to we współczesnym języku polskim ’pierwszy człon wyrazów złożonych mający znaczenie: własny, swoisty, odmienny, utworzony samodzielnie, powstający wewnątrz’, np. idiochromatyczny, idiolatria, idiomorfizm, idosynkrazja. Rzeczownik Idiosynkrazja ma także znaczenie przenośne: wstręt, antypatia’, np. Nie można przecie dla jakiejś idosynkrazji poświęcić bytu ojca a choćby Flory i waszej służby (Bolesław Prus).
Jak wspomniałem na początku, Polacy nie mają obecnie idosynkrazji do wyrazów: idotka, idota, idiom. Tym bardziejzatem warto znać ich historię i zawiłe losy.
[1] Por. Uniwersalny słownik języka polskiego, pod red. S. Dubisza, t. 2, PWN, Warszawa 2006, s.79.
[2] Słownik łacińsko-polski pod red. J. Korpantego, t. 2, PWN, Warszawa 2003, s. 5.
[3] K. Długosz-Kurczabowa, Nowy słownik etymologiczny języka polskiego, PWN, Warszawa 2003, s. 184; A. Bańkowski, Etymologiczny słownik języka polskiego, t.1, PWN, Warszawa 2000, s. 537.
[4] A. Bańkowski op. cit.
[5] Tak podaje K. Długosz-Kurczabowa (op.cit.) ale może to być po prostu (starsze) zapożyczenie z języka niemieckiego, w którym już w XVIII w. rejestruje się neologizm idiotikon w tym właśnie znaczeniu
