Drama metodą całościowego rozwoju dziecka

Maria Gudro-Homicka

,,Uczenie się to doświadczanie. Wszystko inne to tylko informacja”
Einstein

O dramie mówi się w Polsce od ponad 40 lat. W latach 80. XX wieku Halina Machulska, aktorka Teatru Ochoty w Warszawie, po raz pierwszy zaprosiła angielskich specjalistów dramy na spotkanie z polskimi nauczycielami, aktorami, psychologami. Od tego momentu angielscy pedagodzy dramy byli częstymi gośćmi Teatru Ochoty. Prowadzili kursy dramy I i II stopnia, uczestniczyli w konferencjach dramy. Wielu nauczycieli ukończyło kursy, próbowali i próbują stosować dramę w pracy wychowawczej i dydaktycznej z dziećmi i młodzieżą na różnych etapach kształcenia. Na uczelniach powstaje przedmiot- Edukacja przez dramę. W latach 90. XX w. nauczyciele kojarzyli dramę z teatrzykiem szkolnym. Obecnie Uczestniczący w kursach nauczyciele nie mają wątpliwości, że drama jest metodą wychowującą, a także wspomagającą nauczanie różnych przedmiotów, np. języka polskiego, historii, przyrody, sztuki, nauczania zintegrowanego.

Ponadto drama jest metodą:

całościowego, wszechstronnego rozwijania osobowości,
przygotowania do życia w społeczeństwie,
odkrywania, rozwijania i kształcenia uzdolnień artystycznych,
kształcącą umiejętności wymowy, rozmowy, dyskusji, czytania i słuchania, odczytywania przenośnego znaczenia słów.

a także:

przedmiotem w angielskich szkołach,
gatunkiem literackim w XVII wieku,
przedmiotem uniwersyteckim w Anglii.

Jak zdefiniować dramę? Drama to bycie w roli w określonej przestrzeni fikcyjnej, próba rozwiązywania problemów innych ludzi (z innego miasta, z innej ulicy, z innej szkoły), a jednocześnie wzbogacanie własnej osobowości, zaspokajanie osobistych pragnień, dążenie do oryginalności.

Należy zwrócić uwagę, że oprócz dramy jest metoda psychodramy. Psychodrama pozwala rozwiązywać własne problemy; uczestnicy psychodramy, będąc w roli, rozwiązują własne problemy. Nauczyciele bez specjalistycznego przygotowania nie mogą stosować psychodramy.

Drama jest metodą bezpieczną ze względu na emocje dziecka, można z powodzeniem stosować tę metodę w każdej sytuacji wychowawczej i dydaktycznej. Wymaga jednak gruntownego przygotowania przez nauczyciela.

Drama to jedyna metoda wychowania i nauczania, która w swej istocie zainteresowana jest indywidualnością ucznia, pozwala poznać go dogłębniej, określić jego zdolności, zainteresowania, potrzeby. Powoduje zmiany w wychowankach szybciej niż inne metody wychowania i nauczania, wzmacnia emocjonalnie, psychicznie uczniów nieśmiałych, pracujących wolniej, zagubionych. Angielscy specjaliści dramy mówią, że kilka minut dramy może więcej zmienić w dziecku niż wiele godzin pogadanek dydaktycznych. Może zmienić, ale nie musi, bowiem nie ma jednej, jedynej metody skutecznej w każdej sytuacji wychowawczej i dydaktycznej.

Ważny jest fakt, że drama kształci postawy uczniów, uczy współpracy w grupie, empatii, tolerancji, szacunku, odpowiedzialności, dobra, miłości, eliminuje stres, uczy panowania nad emocjami, wyzwala pozytywne emocje, pozwala wychodzić poza schematy myślenia, uczy twórczego myślenia, podejmowania indywidualnych i grupowych decyzji, negocjowania, obala stereotypy, uczy komunikacji, jest pomocna w eliminowaniu stresów, rozładowuje agresję.

Należy zwrócić uwagę, że nauczyciel dramy nie narzuca własnego punktu widzenia uczniom, diagnozuje ich wiedzę i postawę, umiejętności, emocje, stwarza warunki do twórczej pracy, zachęca do rozmowy, dyskusji, opiniowania, analizowania, wnioskowania.

Drama jest metodą wychowania i nauczania; ma określone techniki, które są wykorzystywane w różnych sytuacjach wychowawczych i dydaktycznych. Są to techniki słowne, plastyczne, muzyczne, które dają możliwości rozwoju umiejętności uczniom o różnych typach inteligencji, o różnych możliwościach i zróżnicowanym stylu pracy-słuchowcom, wzrokowcom, kinestetykom.

Drama jest metodą, która pozwala uczyć się i przeżywać jednocześnie. Uruchamia zmysły, rozwija wyobraźnię, wykorzystuje ruch, słowo, emocje i intelekt dziecka.

Techniki dramy w bezruchu, wymagające skupienia:

Poza – ćwiczenie indywidualne, wymagające ogromnego skupienia, wyciszenia, wyzwolenia emocji. Gdy pierwszy raz nauczyciel proponuje uczniom, stojącym w kręgu, tę technikę, zachęca, by stanęli tyłem do koła. Następnie, na znak nauczycielki, np. klaśnięcie, sygnał podany bębenkiem, trąbka, stają twarzą do koła w pozie.

Przykład: Przybierzcie pozę dziecka szczęśliwego, dziecka z problemem, problemy współczesnych dzieci. Polecenia dotyczą sytuacji rzeczywistych, następnie pojęć, uczuć.

Rzeźba- uczniowie pracują w grupach dwuosobowych. Ustalają, kto jest rzeźbiarzem, a kto tworzywem, umawiają się, jak ma wyglądać rzeźba, negocjują, czy rzeźbiarz pozwala współpracować rzeźbie ze sobą, czy jest apodyktyczny.

Przykład. Połączcie się w pary i wykonajcie rzeźbę przedstawiającą bohatera baśni, dziecko z problemem, odrzucenie.

Uczniowie przez 1, 2 minuty rozmawiają, jak wykonać zadanie, w końcowej fazie widoczna jest rzeźba (postać nieruchoma), a rzeźbiarz stoi obok, prezentuje rzeźbę, opowiada o niej. Rzeźbę można ożywić, sama wyrazi, co robi w danym momencie, jak się czuje.

Żywy obraz (obraz bez ruchu) – wymaga pracy większej grupy, od 2 do 6 osób. Grupa wspólnie podejmuje decyzję, jak zadanie wykonać. W efekcie powstaje nieruchomy obraz. Wszyscy w grupie biorą udział w zadaniu.

Przykład: Odliczcie do 5. Jedynki, dwójki, trójki, czwórki, piątki łączą się w grupy. W grupach wykonajcie obraz domu rodzinnego Czerwonego Kapturka, obraz przedstawiający miłość, tolerancję.

Stopklatka – technikę tę stosuje się na lekcjach i zajęciach poświęconych edukacji filmowej; uczniowie w grupach przygotowują scenkę filmową, prezentują, na znak nauczycielki zatrzymują się w stopklatce, mówią, kim są w roli, co robią, co czują. Można przesunąć film do przodu, cofnąć.

Przykład: Utwórzcie grupy pięcioosobowe. Przedstawcie scenę z życia Kopciuszka. Zatrzymajcie obraz. Odpowiedzcie na pytania: kim jesteś? (w roli), co teraz robisz?, dlaczego tak postępujesz?, skąd wiesz, dlaczego tak należy postąpić?, co jest dla ciebie w związku z tą rolą (jaka jest twoja filozofia życia)?

Fotografia – technika podobna do żywego obrazu, stosuje się ją w innej sytuacji edukacyjnej.

Przykład: Utwórzcie grupy czteroosobowe, pokażcie fotografię z albumu rodzinnego Kopciuszka

Film – kontynuacja stopklatki. Na znak nauczyciela uczniowie ożywiają obraz, pokazują, co mogło się wydarzyć 2 godziny później, godzinę wcześniej.

Pozostałe techniki dramowe wymagają ruchu, słowa.

Pantomima – technika wymagająca ruchu, bez użycia słów, oparta na ekspresji ciała, wykorzystuje mimikę, gest.

Scenka improwizowana z tekstem a vista – uczniowie w grupach przygotowują scenkę, np. z życia Czerwonego kapturka, co się wydarzyło na ulicy itp. Pokazują początek akcji, rozwój akcji i punkt kulminacyjny. W ciągu 5-6 minut uczniowie ustalają przestrzeń, role dla siebie, tekst. W dramie tekst jest żywy, tzn. uczniowie tworzą go w ciągu kilku minut, bez wcześniejszego przygotowania.

Płaszcz eksperta-powołanie grupy ekspertów w celu rozwiązania problemu wychowawczego, społecznego, w celu oceny utworu literackiego itp.

Przykład: uczniowie w roli rodziców, nauczycieli, psychologów, lekarzy, pracowników socjalnych w Urzędzie Miasta dyskutują, jak chronić lasy przed zaśmiecaniem.

Technika otwartych myśli (tunel myśli) – co inni myślą o mnie.

Przykład: nauczycielka wchodzi w rolę Kopciuszka, a uczniowie w roli mieszkańców wsi wypowiadają jedno zdanie, wyrażające ich stosunek do bohaterki baśni (w trudne role zawsze wchodzi nauczyciel).

Rysunek – może być wykonany w grupie, np. stół wigilijny lub indywidualnie, np. każdy uczeń wchodzi w rolę mieszkańca wsi, w której mieszkała dziewczynka Czerwony Kapturek

I rysuje jeden element wsi, np. dom, ogród, dzwon, studnię. Po wykonaniu rysunków wspólnie budują wieś.

Technika ta czasem jest nazywana dramą z papieru, bowiem rysunek stanowi miejsce udramatyzowane, w którym rozegra się drama.

Drama z obrazu – obraz jest podstawą tworzenia żywego obrazu, rozmowy, dyskusji na temat postaci, odtwarzanie rzeczywistości przedstawionej na obrazie – retrospekcja

Przykład: Popatrzcie na obraz ,,Upadek Ikara,, i odtwórzcie reakcję ludzi tam będących w chwili, gdy Ikar wpadł do morza.

Rola – jest podstawową techniką w dramie.

Przykład. Wejdźcie w rolę mieszkańców naszego miasta i spróbujcie zastanowić się, co zrobić, by uchronić dzieci w naszym mieście przed zagrożeniami. Nauczyciel, wchodząc w rolę, mówi do uczniów, np.: gdy wstanę z krzesła, będę pisarzem.

Na zajęciach nauczyciel proponuje uczniom jedną lub dwie techniki dramowe. Nie wystarczy jednak użycie techniki dramowej. Ważne jest, co nastąpi po wykonaniu zadania przez dzieci. Należy omówić zadanie w roli i poza rolą. Gdy uczniowie, np. w pozie pokażą postać literacką, nauczyciel pyta,: kim jesteś?, co teraz robisz?, co czujesz?- to są pytania związane z budowaniem roli. Poza rolą uczniowie prowadzą rozmowę, dyskusję na temat motywów postępowania bohatera literackiego czy postaci społecznej, np. dziecka odrzuconego, narkomana, człowieka starszego, a także słowika z baśni, psa wyrzuconego przez właściciela itp.

Etapy pracy z techniką dramy:

Przedstawienie sytuacji udramatyzowanej (fikcyjnej) przez nauczyciela – krótko, jasno, z zaciekawieniem. Np. jesteśmy na ulicy wielkiego miasta. Wejdźcie w rolę mieszkańców tego miasta i pokażcie, co robią ludzie na ulicy o godzinie 15,30
Podział na grupy i zaproponowanie techniki dramy- nauczyciel mówi: Odliczcie do 5, następnie utwórzcie 5 grup – jedynek, dwójek itp. Wykonajcie w grupach żywy obraz, ilustrujący zabawy dzieci podczas długiej przerwy.
Przygotowanie się do wykonania zadania, z wykorzystaniem danej techniki; nauczyciel daje uczniom na wykonanie obrazu, rzeźby, scenki improwizowanej nie więcej jak 3 do 5 minut. Gdy za dużo da czasu, zmieniają pomysły, wychodzą z roli.
Zaprezentowanie zadania, np. obrazu, czy scenki. Grupy kolejno prezentują się, jedna grupa prezentuje wykonane zadanie, pozostałe oglądają w skupieniu. Ale każda grupa ma prawo zaprezentować się.
Omówienie zadania w roli. Jak pisałam wcześniej, gdy uczniowie tworzą pozę, rzeźbę, stopklatkę, obraz, fotografię, a więc techniki w bezruchu, nauczyciel zadaje pytania: kim jesteś? (w roli), co robisz?, dlaczego tak postępujesz?, skąd wiesz, że należy tak postąpić?, jaka jest filozofia twojego życia? (w związku z tą rolą). Te pytania stanowią 5 poziomów zrozumienia i świadomości w tworzeniu obrazów wg Doroty Heahcofe, angielskiej specjalistki dramy.
Omówienie ćwiczenia poza rolą. Ten etap zajęć obejmuje rozmowę, dyskusję na temat wykonanego zadania. Uczniowie, np. wykonali obrazy ilustrujące współczesną rodzinę. Po wykonaniu zadania przez wszystkie grupy, uczniowie w zespole rozmawiają o problemach współczesnej rodziny, o tym, co zrobić, by pomóc rodzinie.

Należy podkreślić, że samo wykonanie techniki dramy nie jest dramą. Niezbędne jest omówienie techniki w celu pogłębienia roli, lepszego poznania postaci, motywów jej postępowania. Warto zwrócić uwagę, czy uczniowie grają, czy wchodzą w rolę.

Przykład: Nauczycielka pyta: Co czuje pies, który zgubił właściciela, co czuje dziecko, które zostaje bez rodziców w szpitalu, co czuje dziecko, które pierwszy raz przyszło do przedszkola? – Wejdźcie w rolę i spróbujcie poczuć to, co czują te postacie.

W tym ćwiczeniu nie chodzi o to, by uczniowie zagrali psa, zachowanie dziecka w szpitalu czy w przedszkolu, ale o to, by przez chwilę poczuli się tą osobą i zrozumieli, co może czuć inna osoba lub zwierzę w takiej sytuacji. W ten sposób uczą się empatii, szacunku, miłości, rozumieją postępowanie i uczucia innych.

W dramie jest wiele spontaniczności, nieprzewidzianych sytuacji, odpowiedzi, jednak metoda ta wymaga bardzo dobrego przygotowania nauczyciela zarówno do poznania tej metody jak i zaplanowania poszczególnych zajęć.

Przygotowanie nauczyciela do zajęć z wykorzystaniem dramy polega na:

ustaleniu celu zajęć, niezależnie od etapu edukacji, miejsca zajęć,
określeniu treści z programu, zamieszczonych w planie pracy, uwzględnienie korelacji i integracji treści programowych
ustaleniu tematu zajęć
ustaleniu miejsca fikcyjnego, w którym rozegra się drama,
przypisaniu ról uczniom i nauczycielowi (nie może zabraknąć roli dla żadnego dziecka),
określeniu ważnego wydarzenia, w którym rozegra się drama, np. jest godzina 15.00, pracownicy wychodzą z zakładu pracy. Co robią dorośli po wyjściu z pracy?
ustaleniu struktury zajęć i zasad kierowania grupą:

* na zajęciach dramy uczniowie stoją lub siedzą w kole

* sposobem porozumienia się z uczniami może być klaśnięcie, podniesienie kostki do gry w warcaby, np., do podziału na grupy, zagranie na organkach, na flecie itp.

* po ćwiczeniu grupowym następuje ćwiczenie indywidualne,

* po ćwiczeniu pełnym emocji ćwiczenie na ,,wykrzyczenie” emocji,

* po ćwiczeniu ,,głośnym” ćwiczenie wyciszające, np. zamknijcie oczy i spróbujcie zobaczyć bohaterkę w określonej sytuacji.

Przygotowując zajęcia, nauczyciel winien ustalić, w którym momencie przekazuje uczniom ,,władzę”, np. nauczyciel przedstawia uczniom sytuację udramatyzowaną (fikcyjną), wybiera technikę dramy, proponuje ją uczniom, dzieli zespół na grupy i mówi:- Pokażcie w scenie improwizowanej brak tolerancji. W tym momencie przekazuje uczniom ,,władzę,, ; uczniowie podejmują decyzję o sposobie wykonania zadania, ustalają role dla siebie, określają początek i zakończenie scenki, punkt kulminacyjny, tworzą tekst a vista.

W dramie ważna jest strategia i konwencja, np. uczniowie wydzierają z papieru kwiat, następnie mówią, z czego wykonali kwiat, np. z metalu, ze złota, z papieru, z bibuły, z kolorowego materiału (wykonują kwiat z białej kartki papieru). Kolejna czynność to ożywienie kwiatem postaci z baśni. Strategią jest wydzieranie kwiatu z papieru. Wypowiedź na temat tworzywa, z którego wykonali kwiat, (złoto, bibuła, masa solna, marcepan) i dotykanie kwiatem bohaterów książkowych jest już konwencją dramy.

Drama jest sztuczną sytuacją, toteż uczniowie muszą mieć świadomość, że są w dramie.

Muszą wyrazić zgodę na to, co proponuje nauczyciel, muszą mieć przekonanie, że się uczą, a nie bawią. A drama pomaga im poznać przestrzenie dotąd nieznane, pozwala poznać motywy postępowania bohaterów literackich i ludzi z problemami. Drama uczy życia.

Przede wszystkim nauczyciel powinien dobrze czuć się w dramie, by uczyć ta metodą i wierzyć, że jego uczniowie nauczyli się czegoś. Powinien wierzyć, że jego uczniowie mają różne talenty i rozwiążą każde zadanie.

Nauczyciel nie narzuca swojego sposobu myślenia uczniom. Stwarza sytuacje dydaktyczne, jest konsultantem, ekspertem, ale pozwala też uczniom być ekspertami w wielu dziedzinach. Jest przewodnikiem, jednak uczniowie sami rozwiązują problemy.

Co jest ważne w stosowaniu tej metody. Każdy uczeń pracuje, każdy mówi słucha z uwagą, czyta, pisze, komunikuje się z drugą osobą, z grupą, podejmuje indywidualne i grupowe decyzje, negocjuje, poszukuje, wykorzystuje wiedzę w praktyce, a więc nabywa umiejętności ponadprzedmiotowe niezbędne w szkole i w dorosłym życiu.

Drama uczy myślenia, pozwala wyjść poza schematy myślenia, obala stereotypy, uczy postaw.

Uczniowie, wchodząc w role postaci społecznych czy literackich, lepiej rozumieją postępowanie innych ludzi i ich potrzeby, dokładnie widzą w utworze ulice, domy, pole bitwy, postacie historyczne, rozumieją pojęcie przestrzeni.

Na zajęciach dramy uczniowie nieśmiali zaczynają mówić i okazuje się, że mają dużo do powiedzenia, są ekspertami w różnych dziedzinach życia, mogą zmienić swoje nastawienie do świata.

A nauczyciel winien stworzyć taką sytuację na zajęciach, aby każdy uczeń mógł rozwijać swoje zdolności. Metoda dramy daje szansę każdemu dziecku osiągnięcia sukcesu.

Drama uwzględnia różne typy uczenia: słuchowców, wzrokowców, kinestetyków.

Ważne jest, aby nauczyciel lubił dzieci i dał im radość uczenia się i uczestniczenia w zajęciach.

Etapy wchodzenia w rolę zaproponowane przez Briana Waya, angielskiego dydaktyka dramy, pozwalają dziecku widzieć świat holistycznie.:

Koncentracja – obecnie bardzo ważny etap w pracy z uczniami. Nauczyciel powinien wyciszyć uczniów, aby mogli skupić się i podjąć pracę lub słuchać z uwagą. Uczniowie winni słuchać wypowiedzi kolegów i nauczyciela. Nauczyciel również z uwagą słucha wypowiedzi uczniów.
Zmysły – wykorzystanie zmysłów ma wielki wpływ na szybkie przyswajanie wiedzy i nabywanie umiejętności.
Wyobraźnia – czyni ludzi wielkimi, należy dać dzieciom szansę, aby rozwijali wyobraźnię w każdej sytuacji dydaktycznej i wychowawczej.
Fizyczne ja – wykorzystanie ruchu na zajęciach, uplastycznienie ciała.
Mowa – gdy uczniowie skoncentrują się, wykorzystają zmysły, rozwiną wyobraźnię, zaczynają się spontanicznie wypowiadać.
Emocje – na zajęciach dramy jest wiele sytuacji, którym towarzyszą emocje, często wynikają one z tematu zajęć, np. miłość, nienawiść, odrzucenie, katastrofa, śmierć. Po trudnych ćwiczeniach na emocje uczeń powinien ,,wykrzyczeć´” je, zanim opuści zajęcia. Zaangażowanie emocjonalne uczniów pozwala im uczyć się szybciej i odnieść edukacyjny sukces.
Intelekt – po pokonaniu kolejnych etapów uczniowie sami rozwiązują problemy, zadania. Dlatego należy tak zorganizować sytuację uczenia, aby uczniowie sami rozwiązywali zadania, problemy, sami uczyli się, a nauczyciel jest przewodnikiem, konsultantem, umiejętnie dyskretnie kieruje procesem uczenia.

Szanowni Nauczyciele, poloniści, nauczyciele historii, etyki, wychowawcy, pedagodzy i psycholodzy, dzielę się z Wami moimi doświadczeniami, bowiem dramę stosowałam w pracy z uczniami ponad 20 lat. To jedyna metoda, która pozwala uczniom rozwijać się całościowo – uczy samodzielności myślenia, analizowania, wnioskowania, słuchania i mówienia, pisania jednocześnie wszystkich uczniów. Dramę stosowałam raz w tygodniu, bowiem należy stosować różne metody. Ale lekcje dramy to było dla uczniów święto. Pamiętają lekcje jako już dorośli ludzie i rodzice i pytają mnie, dlaczego obecnie w szkołach nie ma dramy.

Stosujcie metody aktywizujące, odrzućcie sprawdziany i pseudotesty, wyrzućcie ćwiczenia książkowe ze szkół. Uczcie myślenia i retoryki.

Dajcie dzieciom i młodzieży radość uczenia się, bo jak powiedział Einstein: ,,Większość nauczycieli traci czas na to, by dowiedzieć się, czego uczniowie nie wiedzą. Tymczasem prawdziwa sztuka zadawania pytań polega na tym, by odkryć, co uczeń wie, lub czego jest w stanie się dowiedzieć”.